Kólska wosada. Do Kólskeje wosady słušeja wsy Kólsk (Kylsk), Wjeliki a Mały (Groß und Klein Kölzig); Kósmejce (Jockdorf) a Derbn (genitiw Derbna; Smoler wopaki Dobrine, němsce Döbern). Tež tuta wosada bu za poslednje połsta lět zwjetša přeněmčena, jenož starši ludźo rozumja a rěča tu serbsce mjez sobu, z dźěćimi pak, kotrež serbsce scyła njewuměja, po tu a tež druhdźe zwučenym wašnju němsce; wina toho je wjesny wučer, kiž za swój čas ničo serbsce njewučeše a šulskim dźěćom maćernu rěč mjez sobu rěčeć druhdy ze samym chłostanjom zakazowaše. Tuž tež starši, mjez sobu serbsce powědajo, z dźěćimi němsce rěčachu, hdyž tež němsku rěč jara špatnje rozumjachu, dokelž chcychu swojim lubuškam wobćežne šulske žiwjenje polóžić, we swojej njezdźěłanosći wězo njewědźo, kajku křiwdu a škodu jim z tym na duši a duchu přihotuja; haj štó wě, hač tež to bě sebi to tón a druhi wučer sam w swojej komodnosći wopomnił.

Šule nadeńdźeš we Wjelikim Kólsku, Kósmejcach a Derbnu; wězo so we wšěch hižo dawno němsce wuči; w prjedawšim času běše tež w Małym Kólsku šula, ta pak bu w lěće 1854 zběhnjena a z Wulkokólskej zjednoćena. Po swědčenju šołty Jakuba je so w Małokólskej wučerni hač do kónca wot wučerjow Šmidta a Knaby z pomocu serbskeje rěče wučiło, tola z hłowy wuknyć su hižo za jeho čas – Jakub bě wokoło 50 lět stary – dźěći wšo jeno němski dyrbjałe. Tež we Wjelikim Kólsku je wučer Kóńcar (†1865) hišće zdźěla w serbskej rěči rozwučował; jeho naslědnik Wünscher bywši prjedy wučer w Gareji, kiž tež serbski rozumješe, je pak z tym docyła přestał. Nětčiši wučer rodźeny w Małym Kólsku, rozumješe hišće trochu, jeho mać pak, kiž bě při nim, powědaše hišće derje serbsce.

Serbske prědowanje je w Kólsku na tuto charakteristiske wašnje přestało. Wokoło lěta 1835 prědowaše tehdyši farar Borš jenož hišće kóždu druhu njedźelu serbsce, hdyž tež bě tehdy wosada hišće cyle serbska. Po nim přińdźe w lěće 1838 farar Senff, rodźeny Serb, kiž w lěće 1840 cyle ze serbskim prědowanjom zasta, a wosada k tomu pječa změrom přihladowaše. Pozdźišo pak je wón hišće raz na žadanje serbskeje swójby z Małeho Kólska serbske ćělne prědowanje měł a to so wšěm Serbam tak jara spodobaše, zo jeho ludźo jara chwalachu a sebi drje tež na to myslachu, zo by wón tola tež w cyrkwi zaso serbsce prědować móhł. To zhoniwši njeje farar ženje wjace ani k serbskemu ćělnemu prědowanju zwólniwy był.

Wulki Kólsk ma něhdźe 1400, Mały Kólsk něhdźe 250, Kósmejce něhdźe 300 wobydleri; we wšěch třoch wsach zwjetša wšitcy ludźo přez 30 lět stari serbsce rozumja a mjez sobu powědaju, w poslednišimaj drje bjez wuwzaća, tak zo by we Wulkim Kólsku hišće wokoło 600, w Małym Kólsku wokoło 150, w Kósmejcach wokoło 200 serbskich ludźi było; w prěńšej wsy pak po měnjenju mojich swědkow drje jenož hišće starši ludźo (wokoło 300) mjez sobu serbsce rěča, w Małym Kólsku pak wšitcy dorosćeni. Derbno ma wokoło 800-900 wobydleri, prjedy bě mała serbska wjeska, nětko je zrostła přez załoženje škleńčernjow (1860), cyhelnicow a brunicowych podkopkow (1865), tohodla je tež bóle přeněmčena, runjež bóle k wječorej leži. Je tu hišće docyła wokoło 40-50 starych serbskich ludźi na swojich starych statokach, jich dźěći pak su přez šulu přeněmčene. Napřećiwo tomu swědčenju šołty Jakuba pak Kólski wučer, kiž bě zasakły přisporjer němcowstwa, ličbu Serbow we wšěch štyrjoch wsach hišće jara poniži, prajicy, zo je jich we Wulkim Kólsku “jenož hišće wokoło 200”, w Małym Kólsku “snadź 50”, w Kósmejcach “snadź jeno 30”, w Derbnu “snadź docyła jenož 20”.

Dorosćene žónske a stari muscy chodźa tu hišće w serbskej drasće, dźěći pak w němskej. Před 40 lětami spěwachu młode holcy na přazach a na wsy (w posće) jenož serbsce, w Małym Kólsku zdźěla hišće před 25 lětami; w tutej wsy tež młode předliče hišće z wjetšeho dźěla serbsce rozumja, tola serbsce powědać a so zabawjeć pada jim jara ćežko, tež rozmołwjeju so radšo němsce w swojim přewuknjenym, nic runje rjanym jargonu.